Trong thời đại AI bùng nổ, dữ liệu cá nhân trở thành "vàng số" bị khai thác không ngừng. Ai đang thu lợi từ thông tin của bạn và làm thế nào để bảo vệ quyền riêng tư?

Trong thời đại số hóa hiện nay, dữ liệu cá nhân đã trở thành một loại "vàng số" quý giá, được các công ty công nghệ khai thác để phát triển trí tuệ nhân tạo (AI) và tối ưu hóa dịch vụ. Tuy nhiên, việc thu thập và sử dụng dữ liệu này đặt ra nhiều câu hỏi về quyền riêng tư và đạo đức. AI phát triển mạnh mẽ nhờ khả năng học hỏi từ dữ liệu lớn. Mỗi hành động trực tuyến của người dùng—từ việc tìm kiếm trên Google, tương tác trên mạng xã hội đến sử dụng các ứng dụng di động—đều tạo ra dữ liệu quý giá. Các công ty công nghệ thu thập và phân tích dữ liệu này để cải thiện sản phẩm, dịch vụ và quảng cáo.

Tuy nhiên, việc thu thập dữ liệu không phải lúc nào cũng minh bạch. Nhiều người dùng không nhận thức được mức độ thông tin cá nhân mà họ chia sẻ và cách nó được sử dụng. Điều này đặt ra thách thức lớn về quyền riêng tư và sự đồng ý có hiểu biết của người dùng. Các công ty công nghệ lớn như Google, Facebook và Amazon đã xây dựng mô hình kinh doanh dựa trên việc thu thập và phân tích dữ liệu người dùng. Họ sử dụng dữ liệu này để nhắm mục tiêu quảng cáo, phát triển sản phẩm và dịch vụ mới. Ngoài ra, các công ty khởi nghiệp và tổ chức nghiên cứu cũng tận dụng dữ liệu để đào tạo AI và phát triển công nghệ.

Tuy nhiên, việc kiếm lời từ dữ liệu cá nhân không chỉ giới hạn ở các công ty công nghệ. Các tổ chức tài chính, bảo hiểm và y tế cũng sử dụng dữ liệu để đánh giá rủi ro và đưa ra quyết định. Điều này có thể dẫn đến việc phân biệt đối xử hoặc vi phạm quyền riêng tư nếu không được kiểm soát chặt chẽ.

(Công nghệ Deefake có thể làm giả khuôn mặt đến 99%)

Việc bảo vệ quyền riêng tư trong kỷ nguyên AI đòi hỏi sự cân bằng giữa lợi ích công nghệ và quyền lợi cá nhân. Các quy định như GDPR ở châu Âu đã đặt ra tiêu chuẩn cao về bảo vệ dữ liệu, yêu cầu sự đồng ý rõ ràng và quyền truy cập, chỉnh sửa hoặc xóa dữ liệu cá nhân.

Tuy nhiên, việc thực thi các quy định này vẫn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là trong bối cảnh công nghệ phát triển nhanh chóng và vượt qua biên giới quốc gia. Ngoài ra, người dùng cần được giáo dục về quyền riêng tư và cách bảo vệ thông tin cá nhân của mình. Trong bối cảnh hiện nay, người dùng cần chuyển từ vai trò bị động sang chủ động trong việc bảo vệ dữ liệu cá nhân. Điều này bao gồm việc hiểu rõ quyền lợi của mình, sử dụng các công cụ bảo mật và đưa ra quyết định thông minh về việc chia sẻ thông tin.

Các công cụ như trình duyệt riêng tư, phần mềm chặn quảng cáo và dịch vụ VPN có thể giúp người dùng kiểm soát dữ liệu của mình. Ngoài ra, việc đọc kỹ các điều khoản dịch vụ và chính sách quyền riêng tư trước khi sử dụng ứng dụng hoặc dịch vụ cũng rất quan trọng.

Nếu "cookie" từng chỉ là món ăn vặt được yêu thích, thì ngày nay, "cookie" trong ngữ cảnh internet lại là thứ khiến nhiều người mất ngủ. Những dòng thông báo "Trang web này sử dụng cookie để cải thiện trải nghiệm người dùng" đã trở nên quá quen thuộc. Nhưng có mấy ai thật sự đọc kỹ và hiểu điều gì đang được "cải thiện"? Có khi bạn chỉ vừa tìm mua đôi giày đá bóng trên một trang thương mại điện tử thì ngay lập tức Facebook, TikTok, YouTube đều đua nhau hiển thị quảng cáo giày từ sáng đến tối, như thể bạn vừa trở thành vận động viên chuyên nghiệp không bằng.

Dưới lớp vỏ "trải nghiệm người dùng tốt hơn", cookie hoạt động như một công cụ theo dõi người dùng cực kỳ mạnh mẽ — chúng ghi nhận thói quen duyệt web, thời gian bạn ở lại từng trang, và thậm chí cả vị trí địa lý nếu bạn bật định vị. Mỗi cú click chuột tưởng chừng vô hại lại là một mảnh ghép góp phần vẽ nên "chân dung số" của bạn, để từ đó AI có thể dự đoán bạn thích ăn bún bò hay phở gà, chuộng điện thoại màn hình gập hay gập luôn ví mỗi khi tới cuối tháng.

Nếu bạn nghĩ rằng chỉ có những dữ liệu "giải trí" mới bị thu thập thì xin chia buồn: những thông tin cực kỳ riêng tư như hồ sơ bệnh án, lịch sử học tập, hay thậm chí các vấn đề sức khỏe tâm thần cũng đang bị đưa lên mây – theo nghĩa đen lẫn bóng. Khi các hệ thống bệnh viện số hóa, hồ sơ bệnh nhân không còn nằm trong tủ hồ sơ gỗ bụi bặm mà được lưu trữ trên nền tảng điện toán đám mây. Việc này giúp bác sĩ dễ dàng truy cập hồ sơ từ xa, tăng hiệu quả khám chữa bệnh. Tuy nhiên, nếu bảo mật không được đặt lên hàng đầu, những thông tin cực kỳ nhạy cảm này hoàn toàn có thể trở thành món hàng béo bở cho hacker hoặc các công ty bảo hiểm muốn "tính phí rủi ro" cao hơn cho người từng bị hen suyễn năm 2008.

Các trường học cũng bắt đầu áp dụng hệ thống điểm danh bằng AI, camera nhận diện khuôn mặt, học bạ điện tử... Nếu không có quy chuẩn rõ ràng, liệu dữ liệu học sinh hôm nay có bị đem ra mua bán ngày mai?

Không thể phủ nhận AI mang lại nhiều tiện ích. Những chiếc loa thông minh giúp bạn bật nhạc, đặt báo thức, thậm chí trò chuyện khi cô đơn. AI hỗ trợ bác sĩ phát hiện ung thư sớm hơn, giúp cảnh sát nhận diện tội phạm nhanh hơn, và hỗ trợ dịch thuật trong thời gian thực.

Tuy nhiên, chính vì quá "thông minh", AI cũng dễ dàng bị lợi dụng. Một hệ thống AI được "nuôi" bằng dữ liệu thiên lệch có thể đưa ra quyết định sai lầm: từ việc đề xuất vay vốn cho nhóm người này mà từ chối nhóm người khác chỉ vì... học từ dữ liệu lịch sử chứa định kiến. Và rồi, khi Deepfake xuất hiện – công nghệ AI có thể "ghép mặt", giả giọng – thì câu nói "thấy mới tin" chính thức bị AI cho "ra rìa". Bạn có thể xem video một chính trị gia thốt ra những điều động trời – nhưng thực chất chỉ là sản phẩm của vài dòng lệnh và hàng giờ máy tính xử lý. Tại Việt Nam, khung pháp lý về bảo vệ dữ liệu cá nhân mới chỉ đang được hoàn thiện. Nghị định bảo vệ dữ liệu cá nhân (có hiệu lực từ năm 2023) là một bước đi quan trọng, song việc thực thi vẫn gặp nhiều khó khăn do thiếu nhân lực, chưa có án lệ cụ thể và người dân chưa thực sự quan tâm đúng mức.

Người dùng Việt đôi khi vì tiện lợi mà sẵn sàng đồng ý mọi điều khoản "cho nhanh", thậm chí giao luôn quyền truy cập danh bạ, vị trí, micro và cả... camera cho một ứng dụng nghe nhạc miễn phí. Với tâm lý "mình chẳng có gì để giấu", nhiều người dễ dàng bỏ qua nguy cơ mà chưa thấy hậu quả.

Trong khi đó, các công ty công nghệ nội địa cũng chưa phải lúc nào cũng tuân thủ chặt chẽ các tiêu chuẩn bảo mật. Có những ứng dụng từng bị phát hiện âm thầm gửi dữ liệu người dùng ra nước ngoài, hoặc để lộ thông tin khách hàng chỉ vì sai sót đơn giản trong lập trình.

Câu hỏi này tuy cũ nhưng vẫn luôn cần được nhắc lại: bạn có biết mình đang chia sẻ điều gì trên mạng không? Dưới đây là một số bước bạn có thể thực hiện: Giới hạn quyền truy cập: Không phải ứng dụng nào cũng cần biết vị trí của bạn 24/7. Sử dụng trình duyệt riêng tư, extension chặn theo dõi và cập nhật phần mềm thường xuyên. Đọc kỹ điều khoản dịch vụ – dù điều này có thể khó hơn đọc... truyện Kiều. Đòi hỏi sự minh bạch từ các công ty công nghệ – đừng ngại đặt câu hỏi hay khiếu nại khi thấy quyền riêng tư bị xâm phạm.

Trong bối cảnh AI ngày càng đóng vai trò lớn trong mọi mặt của đời sống – từ giáo dục, y tế, truyền thông đến tài chính – thì câu hỏi không phải là "AI có nên thu thập dữ liệu không?", mà là "AI nên thu thập dữ liệu như thế nào, minh bạch ra sao và người dùng có quyền gì?".

Vì thế, tương lai của quyền riêng tư không chỉ phụ thuộc vào luật pháp, mà còn nằm trong nhận thức, sự chủ động và cả "sự tỉnh táo số" của mỗi người dùng trong một thế giới mà mỗi cú click đều để lại dấu vết.